Hạ tầng vượt sông và chiến lược tái cấu trúc không gian Thủ đô: Lời giải nào cho bài toán áp lực giao thông đô thị?

Những biến đổi sâu sắc về quy mô dân số, tốc độ đô thị hóa và sự mất cân đối trong phân bố không gian phát triển suốt hơn hai thập niên qua đã đặt Thủ đô trước một bài toán ngày càng rõ nét: nếu không hình thành thêm các trục cầu mới, Hà Nội khó có thể tái cấu trúc không gian và mở rộng các động lực tăng trưởng một cách bền vững.

Trong bối cảnh Hà Nội bước vào giai đoạn quy hoạch mới với tầm nhìn đến năm 2050, việc hoàn thiện hệ thống hạ tầng vượt sông trở thành một trong những nhiệm vụ trọng tâm, mang tính nền tảng cho tổ chức không gian đô thị hiện đại, đa cực và bền vững. Các dự án cầu qua sông mà thành phố đang thúc đẩy triển khai trong giai đoạn này không chỉ đáp ứng nhu cầu kết nối cấp thiết, mà còn mở ra dư địa phát triển mới, góp phần phân bố lại dân cư, khai thác hiệu quả quỹ đất hai bên bờ sông Hồng và sông Đuống, đồng thời tạo động lực cho tăng trưởng kinh tế – xã hội của Thủ đô trong nhiều thập niên tới.

Sức ép từ hạ tầng giao thông

Thực tế cho thấy, hệ thống giao thông vận tải đô thị luôn là một trong những thách thức lớn nhất đối với các đô thị có quy mô dân số lớn. Cùng với quá trình phát triển kinh tế – xã hội, nhu cầu đi lại của người dân gia tăng nhanh cả về tần suất lẫn phạm vi, trong khi khả năng mở rộng hạ tầng lại bị giới hạn bởi quỹ đất ngày càng thu hẹp, đặc biệt tại khu vực nội đô có mật độ dân cư cao. Sự mất cân đối kéo dài giữa năng lực cung ứng của hạ tầng giao thông và nhu cầu thực tế đã tạo ra áp lực ngày càng lớn lên đời sống đô thị, thể hiện qua tình trạng ùn tắc kéo dài, ô nhiễm môi trường gia tăng, nguy cơ tai nạn giao thông và sự suy giảm chất lượng sống của người dân.

Đối với Hà Nội, sức ép này càng trở nên rõ nét khi mật độ dân số hiện cao gấp khoảng 8 lần so với mức trung bình cả nước. Không chỉ đông về số lượng, dân cư còn phân bố tập trung chủ yếu tại các quận nội thành, nơi không gian đô thị vốn đã chật hẹp và hạ tầng hình thành từ nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Thực trạng đó phản ánh quy mô áp lực rất lớn mà hệ thống hạ tầng đô thị đang phải gánh chịu, đặc biệt trong bối cảnh quá trình tăng trưởng dân số và phát triển kinh tế – xã hội diễn ra không đồng đều giữa các khu vực, tạo ra sự chênh lệch rõ rệt về mức độ khai thác và đầu tư hạ tầng.

Hơn nữa, áp lực giao thông tại Hà Nội không chỉ bắt nguồn từ quy mô dân số lớn, mà còn là hệ quả của cấu trúc phát triển thiếu cân đối kéo dài trong nhiều năm. Mô hình đô thị "nén", với mật độ xây dựng cao ở khu vực nội thành, đã khiến phần lớn các hoạt động kinh tế, hành chính, giáo dục, y tế và dịch vụ tiếp tục tập trung trong một không gian hẹp. Điều này buộc dòng người di chuyển hàng ngày phải dồn vào một số trục giao thông chính, làm gia tăng tình trạng quá tải và khiến các điểm nghẽn giao thông mang tính cục bộ trở thành vấn đề thường trực.

Sức ép hạ tầng vì thế không chỉ dừng lại ở bài toán giao thông đô thị thuần túy, mà còn kéo theo những hệ quả sâu rộng về môi trường và kinh tế. Tình trạng ùn tắc kéo dài làm gia tăng phát thải, tiêu tốn nhiên liệu, giảm năng suất lao động và làm tăng chi phí logistics, đi ngược lại mục tiêu phát triển kinh tế xanh và bền vững mà Hà Nội đang hướng tới. Về dài hạn, nếu không có các giải pháp mang tính cấu trúc, tình trạng quá tải hạ tầng giao thông sẽ trở thành lực cản lớn đối với khả năng thu hút đầu tư, cũng như việc hình thành và phát triển các trung tâm mới theo đúng định hướng quy hoạch của Thủ đô.

Mô hình đô thị đa cực, đa trung tâm

Nhận diện rõ vấn đề này, Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021–2030, tầm nhìn đến năm 2050 đã xác định định hướng phát triển Hà Nội theo mô hình đô thị đa cực, giảm tải cho khu vực nội đô lịch sử, đồng thời hình thành các trung tâm mới phân bố đều theo các hướng phát triển. Tuy nhiên, để mô hình này không chỉ dừng lại ở tầm nhìn, hệ thống hạ tầng giao thông, đặc biệt là các trục cầu vượt sông, phải được phát triển đồng bộ như một cấu phần không thể tách rời của chiến lược tổ chức không gian đô thị.

Theo các chuyên gia, việc có thêm các cây cầu qua sông Hồng đã kế thừa Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1259/QĐ-TTg ngày 26/7/2011, Quy hoạch giao thông vận tải Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 nhằm đáp ứng yêu cầu giao thông, biểu trưng văn hoá và đặc biệt phát triển kinh tế, xã hội cho Hà Nội và mối qua hệ giữa Hà Nội và các vùng, trong đó có Vùng Thủ đô, Vùng kinh tế trọng điểm phía Bắc; tạo động lực, đột phá, phát triển kinh tế 2 bờ sông, để thực hiện Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 và điều chỉnh Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2045, tầm nhìn đến năm 2065; lấy sông Hồng làm trục cảnh quan trung tâm.

Thực tế, hệ thống cầu hiện hữu bắc qua sông Hồng như Long Biên, Chương Dương, Vĩnh Tuy giai đoạn 1 hay Thăng Long đều được xây dựng từ nhiều thập niên trước, với quy mô và tiêu chuẩn kỹ thuật phù hợp với giai đoạn phát triển cũ. Khi áp lực di chuyển ngày càng gia tăng và nhu cầu kết nối liên vùng mở rộng, các công trình này không còn đủ năng lực đảm nhiệm vai trò động lực phát triển, đặc biệt đối với các khu vực đang được định hướng trở thành không gian đô thị mới ở phía Bắc và phía Đông Thủ đô. Ngay cả khi cầu Vĩnh Tuy giai đoạn 2 đã được đưa vào khai thác, mạng lưới cầu qua sông vẫn thiếu những trục kết nối trực tiếp, quy mô lớn dẫn vào các vùng động lực mới.

Trong bối cảnh đó, việc Hà Nội đặt mục tiêu khởi công bảy dự án cầu mới bắc qua sông Hồng và sông Đuống trong năm 2025 được xem là bước đi mang tính chiến lược. Bảy dự án gồm Tứ Liên, Ngọc Hồi, Trần Hưng Đạo, Thượng Cát, Vân Phúc, Hồng Hà và Mễ Sở không chỉ có ý nghĩa về giao thông, mà còn định hình lại cấu trúc phát triển không gian đô thị.